τρελός καλόγερος: Flora Graeca: Σπάνιο αριστούργημα βοτανολογίας στη Γεννάδειο

Flora Graeca σημαίνει Ελληνική Χλωρίδα. Η σπάνια και γεμάτη κρυμμένους θησαυρούς ελληνική χλωρίδα, που αντικατοπτρίζει τον πλούτο και την ποικιλότητα του φυσικού κόσμου της Μεσογείου..

Όλος αυτός ο πλούτος και η ομορφιά, που βρίσκονται παντού γύρω μας, αλλά ελάχιστοι αναγνωρίζουν, παρακίνησε, στα τέλη του 18ου αιώνα, τον Άγγλο καθηγητή Βοτανικής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, John Sibthorp, να εξορμήσει στη χώρα μας και να δημιουργήσει ένα μνημειώδες 10τομο έργο με τον τίτλο "Flora Graeca", μια βοτανολογική «Βίβλο», στην οποία περιέχονται 966 υδατογραφίες από τα αποξηραμένα φυτά που συνέλεξε ο Sibthorp και φιλοτέχνησε ο Αυστριακός καλλιτέχνης Ferdinand Bauer.

John Smith πορτραίτο John Sibthorp, 1850

Η Flora Graeca είναι το σπανιότερο και πολυτιμότερο επιστημονικό βιβλίο βοτανικής, το οποίο προέρχεται από την εποχή των ξένων φιλελλήνων περιηγητών στον ελλαδικό χώρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ένα έργο που στοίχισε τη ζωή στον ίδιο τον Sibthorp, εξαιτίας των κακουχιών και των λοιμωδών νόσων της ελληνικής υπαίθρου, αλλά και ολόκληρη την περιουσία του εύπορου Άγγλου βοτανολόγου, καθώς το έργο χρειάστηκε 34 χρόνια προκειμένου να δημοσιευθεί (1806-1840).

Σελίδα τίτλου του α' τόμου της Flora Graeca. Απεικονίζεται ο Παρνασσός.

Τα ταξίδια του Sibthorp στην ανεξερεύνητη για τους Δυτικούς Ελλάδα των προεπαναστατικών χρόνων, έφεραν για πρώτη φορά στο φως της Επιστήμης και της Φυσικής Ιστορίας, είδη φυτών άγνωστα και καταγεγραμμένα μόνο μέσα σε αρχαίες αφηγήσεις και συγκεχυμένες περιγραφές των ομηρικών, κλασικών και ύστερων χρόνων της αρχαιότητας, από τον Όμηρο, τον Αριστοτέλη, τον Θεόφραστο, τον Διοσκουρίδη και άλλους.

Το φυτό Cyclamen latifolium (persicum) ζωγραφισμένο από τον Ferdinand Bauer από τη Flora graeca του Sibthorp, τόμ. 2, πιν. 185.

Το έργο του Sibthorp δεν είναι ένα στείρο και κλινικό εργαστηριακό έργο. Είναι προϊόν της «ζώσας» επιστήμης, της αποκάλυψης της σχέσης του φυσικού κόσμου με τον άνθρωπο. Ο Άγγλος ερευνητής δεν εντόπιζε μόνο τα σπάνια είδη φυτών, αλλά παρατηρούσε το χώρο στον οποίον ενδημούν, τη συμβιωτική σχέση τους με τους απλούς ανθρώπους που είχαν ανακαλύψει τις ιδιότητές τους και τις πρακτικές εφαρμογές τους στην ιατρική. Αναζήτησε τις ρίζες της ετυμολογίας των ονομασιών τους, για να ξετυλίξει τη διαδρομή από τα αρχαιοελληνικά και βυζαντινά χρόνια μέχρι την εποχή του.

Το φυτό μανδραγόρας (Mandragora officinarum) ζωγραφισμένο από τον Ferdinand Bauer από τη Flora graeca του Sibthorp, τόμ. 3, πιν. 232.

Όπως μας είπε η διευθύντρια της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, Μαρία Γεωργοπούλου, «ο John Sibthorp έγινε καθηγητής της βοτανολογίας στην Οξφόρδη σε ηλικία 24 ετών. Πήρε την έδρα του πατέρα του και αποφάσισε ότι ο τρόπος με τον οποίο θα γινόταν γνωστός στην Ευρώπη για τη συνεισφορά του στη βοτανική θα ήταν να εξερευνήσει τα τελευταία ανεξερεύνητα φυτά της Ευρώπης. Ήταν τα φυτά της χώρας μας. Ξεκίνησε το 1794 και έκανε ένα ταξίδι προς τη Βιέννη αρχικά, όπου γνώρισε έναν καταπληκτικό ζωγράφο τον Ferdinand Bauer».

Alcea rosea Αλκέα, ή αλθαία, ή δεντρομολόχα, Flora Graeca, σ. 57, τ. 7.

Όμως η ιστορία αρχίζει από πολύ παλιά, όταν ο Γάλλος βοτανολόγος Τουρνεφόρ ταξίδεψε στα νησιά του Αιγαίου, με οδηγό τα βοτανικά κείμενα του ιατρού Διοσκουρίδη από τον 1ο αιώνα μ.Χ. Οι δυο τόμοι που εκδόθηκαν μετά το θάνατό του τον έκαναν διάσημο.

Nerium oleander (πικροδάφνη)

Ο φοιτητής του, Ουίλιαμ Σέραρντ, συνέχισε το έργο του και παρέδωσε τη δική του συλλογή στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μαζί με ένα κληροδότημα που χάρη σε αυτό ιδρύθηκε η έδρα της Βοτανικής. Ο Χάμφρεϊ Σίμπθορπ ανέλαβε την έδρα και ο γιός του την κληρονόμησε το το 1782.

Το φυτό Hypericum calycinum ζωγραφισμένο από τον Ferdinand Bauer από τη Flora graeca του Sibthorp, τόμ. 8, πιν. 771.

Ο νεαρός και φιλόδοξος Τζον Σίμπθορπ θέλοντας να αφήσει το δικό του στίγμα στην ιστορία της βοτανολογίας, ταξίδεψε με τον Μπάουερ στην Σικελία, την Κρήτη, τη Μήλο, την Κίμωλο, τη Σίφνο, την Υδρα, την Αίγινα και, τελικά, την Κωνσταντινούπολη.

Arum dioscurides

Εκεί γνωρίστηκε με τον γεωλόγο και γεωγράφο Τζον Χόκινς και συνέχισαν εξερευνώντας τη Ρόδο, τη Λέρο, την Πάτμο, τα Κουφονήσια, τη Νάξο, τη Σίκινο, τη Φολέγανδρο, την Κίμωλο. Στην Αθήνα έφτασαν το 1787. Από εκεί ταξίδεψαν κυρίως στην ηπειρωτική χώρα από την Πεντέλη μέχρι το Άγιο όρος και τον Παρνασσό, συλλέγοντας ακατάπαυστα βότανα και φυτά. Επέστρεψαν στην Αγγλία το 1787, μετά από τριάμισι χρόνια.

Phlomis samia ή Φλόμος, Flora Graeca, σ. 52, τ.6.

Το 1794 ο Σίμπθορπ και ο Χόκινς επέστρεψαν στην Ελλάδα και το 1795 ξεκίνησαν την εξερεύνηση της Πελοποννήσου. Από εκεί πέρασαν στα Ιόνια και επέστρεψαν στην Αγγλία. Αυτό θα ήταν το τελευταίο ταξίδι του Σίμπθορπ στην Ελλάδα.

Silene fruticosa

Στις 8 Οκτωβρίου του 1795 ο 38χρονος άγγλος ευγενής επέστρεψε στην Οξφόρδη, ταλαιπωρημένος και εξουθενωμένος από την ελονοσία που τον κατέτρωγε και τη φυματίωση που οι γιατροί διέγνωσαν με μεγάλη καθυστέρηση. Πέθανε μετά από 4 μήνες αφήνοντας απαρηγόρητους τους φίλους και τους υπηρέτες του που δεν καταλάβαιναν γιατί είχε δώσει τη ζωή του για τα ξερά αγριόχορτα που κουβαλούσε.

Periploca graeca

Στη διαθήκη του άφησε όλο το υλικό που συνέλεξε στη Βιβλιοθήκη της Οξφόρδης. Ο Χόκινς, σύντροφός του στην μεγάλη ταξιδιωτική περιπέτεια στην ελληνική φύση, ανέλαβε να ταξινομήσει το έργο του.

Silene auriculata

Από τα αποξηραμένα φυτά του Σίμπθορπ, 966 έγιναν πανέμορφες εικόνες που γέμισαν τους 10 τόμους της έκδοσης Flora Graeca. Άλλα 2.600 είδη ταξινομήθηκαν στην έκδοση Ρrodromus. Συνολικά το 30% της χλωρίδας του ελληνικού κόσμου. Το όλο εκδοτικό έργο ολοκληρώθηκε το 1840. Τυπώθηκαν 25 πολύτιμα αντίτυπα εκείνη τη χρονιά και άλλα 40 πέντε χρόνια αργότερα.

Tulipa (fritilaria) Sibthorpiana

Ήταν μια σπάνια, πανάκριβη (κάθε αντίτυπο στοίχιζε 250 λίρες) και πολύτιμη έκδοση έμεινε μέχρι το 2007 και 167 χρόνια από την πρώτη έκδοση καλά φυλαγμένη στη βιβλιοθήκη Βodleian της Οξφόρδης, οπότε και εκδόθηκε ένα απάνθισμα της Flora Graeca. Στην έκθεση της Γενναδείου Βιβλιοθήκης υπάρχει η δεκάτομη σπάνια σειρά από την δεύτερη έκδοση του έργου.

Pierre Belon du Mans, Les observations de plusieurs singularitez et choses memorables (1588): πώς παρασκευάζεται το λάβδανο στην Κρἠτη.

Στην έκθεση, η οποία διοργανώνεται στους χώρους του Αναγνωστηρίου της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, παρουσιάζεται υλικό από τις συλλογές της Γενναδείου Βιβλιοθήκης που επικεντρώνονται στη Φυσική Ιστορία. Φυτικά δείγματα από τα herbarium του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας και από την ιστορική συλλογή του Πανεπιστημίου Αθηνών πλαισιώνουν το συγκεκριμένο υλικό.

Tο φυτό μανδραγόρας από τον κώδικα του Διοσκουρίδη Περί Ύλης Ιατρικής της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Νάπολης

Η έκθεση θα παρουσιάσει, επίσης, τέσσερα πρωτότυπα ζωγραφικά έργα της Νίκης Γουλανδρή και ένα ανάλογο μαντήλι, το οποίο σχεδίασε η ίδια για τον Οίκο Hermès. Ένα object του Ηλία Λαλαούνη, εμπνευσμένο από την έκδοση «Αγριολούλουδα» της Νίκης Γουλανδρή, δίνει έναν διαφορετικό τόνο στην έκθεση. Τέλος, παρουσιάζεται και ένα επιτοίχιο ημερολόγιο της Α.Τ.Ε. του 1989, με θέμα τη Flora Graeca, από το Ιστορικό Αρχείο του Πολιτιστικού Ιδρύματος του Ομίλου Πειραιώς.

Μεταξωτό μαντήλι HERMES σχεδιασμένο από την Νίκη Γουλανδρή από την ελληνική χλωρίδα.

Pancratium maritimum (ή κρίνος της θάλασσας) από χειρόγραφο φυτολόγιο με ογδόντα σχέδια αυτοφυών φυτών της νήσου Κέρκυρας ζωγραφισμένα από τον Gasparo Scola κατά παραγγελία του κόμη του Guilford, Frederick North γύρω στα 1825.