Βέβαια, για να κατανοήσουμε πώς επιδρούν στην Ιστορία αυτοί οι κινητήρες, πρέπει να δούμε τον τρόπο δόμησης της κάθε κοινωνίας ή έθνους καθώς και τις αλληλεπιδράσεις στο χώρο και στο χρόνο, όχι μεμονωμένα αλλά συμπληρωματικά και συγκριτικά με τα γειτονικά κράτη ή έθνη.
Οι κυριότεροι κινητήριοι μοχλοί της Ιστορίας που μπορούν να αναλυθούν ως σημαντικότεροι και καθοριστικοί, είναι οι πάρα κάτω:
α) Γεωγραφικοί
Οι γεωγραφικοί όροι από μόνοι τους δε δημιουργούν Ιστορία, όμως είναι από τους σημαντικούς παράγοντες που τη βοηθούν να δημιουργηθεί. Ας τους εξετάσουμε λοιπόν: Τα τροπικά δάση με τα αναρίθμητα παράσιτα και τη ζέστη (που η ανάπτυξή τους ευνοείται από αυτήν), είναι εχθροί του πολιτισμού.
Αντιλαμβανόμαστε ότι η δραστηριότητα των ανθρώπων θα επικεντρωθεί στην προσπάθεια της επιβίωσης και δεν θα υπάρχει θέση για τέχνη και σκέψη, πόσο μάλλον για καταγραφή της Ιστορίας.(*α)
Όπως είναι φανερό, ο σημαντικότερος παράγοντας είναι το έδαφος, όταν αυτό είναι πλούσιο σε μεταλλεύματα και σε είδη διατροφής, εάν οι ποταμοί διευρύνουν τις συναλλαγές, εάν η διαμόρφωση των ακτών παρέχει στα πλοία ασφαλή καταφύγια. Οι Έλληνες και οι Φοίνικες είχαν την ευκαιρία να ασχοληθούν με τη θάλασσα. Η μορφολογική δομή του χώρου ήταν τέτοια που τους ώθησε να εξαπλωθούν μέσω της θαλάσσης σε τρεις ηπείρους και να δημιουργήσουν παράκτιες πόλεις, με φυσικό επακόλουθο την άνθηση του εμπορίου και την ευημερία των πόλεων που δημιουργούσαν.
β) Εθνολογικοί
Στην αρχαία ιστορία κάθε φυλής ή λαού είναι πολύ συχνό φαινόμενο η μετανάστευση και η κάθοδος φυλών στους γεωγραφικούς χώρους όπου άλλες φορές ήταν αναίμακτη και ειρηνική και άλλοτε καταστροφική. (*β1).
Η εθνολογική και κοινωνική καταγωγή, ο αθέμιτος ανταγωνισμός μεταξύ διαφόρων ανθρώπινων ομάδων και η διαφορετικότητά τους, ώθησαν την έξαρση ενός μηχανισμού που οδήγησε στο ρατσισμό διαφόρων αποχρώσεων.
Ένας κύριος παράγοντας είναι η έλλειψη μιας δια-πολιτισμικής επικοινωνίας, εφόσον (ο ρατσιστής) αποδέχεται απροκάλυπτα τη διαφορά του με τους υπόλοιπους συνανθρώπους του και συνήθως επιθυμεί την εξαφάνισή τους. (*β2)
Τα τελευταία χρόνια παρακολουθούμε αρκετούς από αυτούς να επικαλούνται το όνομα του Θεού για την ευημερία και την επικράτηση του δικού τους έθνους, προβάλλοντας τους εαυτούς τους ως υπερασπιστές ανωτέρων Ιδανικών όπως της Ελευθερίας, της Δικαιοσύνης, της Ειρήνης, δίχως οι ίδιοι να μπορούν να αποδεχτούν τις έννοιες της διαφορετικότητας και της ανεκτικότητας απέναντι στο συνάνθρωπό τους. (*β3)
γ) Γλωσσικοί
Από ιστορική πλευρά έχουμε τα ακόλουθα παραδείγματα: Κατά την ελληνιστική περίοδο, η Ελληνική υπήρξε η πρώτη οικουμενική γλώσσα, η γλώσσα του εμπορίου, των διεθνών συναλλαγών (lingua franca) καθώς και η γλώσσα του Ευαγγελίου (*γ1) με μεγάλη πολιτισμική αξία (Kultursprache).
Κάτι ανάλογο συνέβη κατά την Περίοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με την Λατινική γλώσσα και αργότερα στην εποχή της Εξερεύνησης και της Αποικιοκρατίας με την Αγγλική, τη Γαλλική και την Ισπανική, οι οποίες είναι οι κυριότερες και οι περισσότερο ομιλούμενες γλώσσες της εποχή μας στην υφήλιο.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό γλωσσικό σημείο αναφοράς συναντούμε στον πολιτισμό των Ινδιών.(*γ2).
δ) Ρόλοι των Φύλων
Συνήθως θεωρούμε ότι μόνο το αρσενικό φύλο ήταν αυτό που διαμόρφωσε την Ιστορία. Όμως μια πιο προσεκτική μελέτη της, μας παρουσιάζει το ρόλο της γυναίκας (αν και ως θεσμός στις περισσότερες κοινωνίες είναι υποβαθμισμένος) να είναι καθοριστικός στη ροή της Ιστορίας της ανθρωπότητας.(*δ)
Πόσο διαφορετική ροή θα είχε η Ιστορία αν στη ναυμαχία στο Άκτιο νικούσαν η Κλεοπάτρα κι ο Αντώνιος κι όχι ο Οκταβιανός; Ποια θα ήταν η μετέπειτα πορεία των πόλεων-κρατών της Μεσογείου από μια διαλυμένη από εμφύλιους πολέμους και αποδυναμωμένη Ρώμη;
Ποια θα ήταν επίσης η πορεία της Ιστορίας του Βυζαντίου αν η Θεοδώρα δεν στήριζε τον Ιουστινιανό στις δύσκολες ώρες (Στάση του Νίκα), τη στιγμή που ήταν έτοιμος να παρατήσει το θρόνο του;
ε) Πολιτικοί
Υπάρχουν πολλά παραδείγματα στην Ιστορία της ανθρωπότητας που αποτέλεσαν το συνδετικό κρίκο στις ιστορικές αλλαγές της. (*ε)
Η απόφαση του Μ. Κων/νου να μεταφέρει τη έδρα της κυβέρνησης από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη (Κων/πολη) για πολιτικούς και οικονομικούς λόγους σε συνδυασμό με την παροχή της υποστήριξης και αναγνώρισης μιας νέας θρησκείας (Χριστιανισμός), ως μια από τις επίσημες θρησκείες της Αυτοκρατορίας, είναι ένα από τα σημαντικότερα παραδείγματα.
Αυτή η πολιτική αλλαγή είχε ένα σημαντικό αποτέλεσμα: Να οριστεί ως το τελικό σημείο της αρχαίας ιστορίας συνολικώς και της αυγής μιας νέας εποχής για την ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ως Βυζαντινή, καθώς και την επικράτηση του Χριστιανισμού ως κυρίαρχη Θρησκεία στο χώρο της Δύσης γενικότερα.
Μετά από 11 αιώνες περίπου (1453 μ.Χ) στο ίδιο ακριβώς κομβικό σημείο έχουμε την πτώση της Πόλης από τον Μωάμεθ τον Β΄ και την επέκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στη Δύση λόγω θρησκευτικών -πολιτικών εξουσιών.
Επίσης ένα άλλο παράδειγμα είναι η πολιτική απόφαση και στάση του Ιουστινιανού για το κλείσιμο των φιλοσοφικών σχολών που σηματοδότησε την έναρξη του πνευματικού, και όχι μόνο, Μεσαίωνα στη Δύση από την μια πλευρά και από την άλλη, την μεταλαμπάδευση της πνευματικής κληρονομιάς στην Ανατολή.
στ) Θρησκευτικοί
Λέγεται ότι η Θρησκεία είναι ένα συναίσθημα που δεν έλειψε σε καμία εποχή από τον άνθρωπο.(*στ1)
Είναι βέβαια αποδεδειγμένο ότι το ήθος η δομή και η εξέλιξη της Θρησκείας έχει μονοπάτια που επιδέχονται συγκριτική μελέτη για την αντίληψη και κατανόησή της (π.χ το πέρασμα από τον ανιμισμό και τοτεμισμό στον πολυθεϊσμό και τον μονοθεϊσμό).
Οι Θρησκειολόγοι ονομάζουν τις ανατολικές θρησκείες «Θρησκείες του Αιωνίου Νόμου του Κόσμου», διότι σύμφωνα με αυτές ο κόσμος είναι αιώνιος και ανανεώνεται ακατάπαυστα ακολουθώντας κύκλους και ρυθμούς, εμφανίσεις και εξαφανίσεις.
Από την άλλη, είναι οι δυτικές θρησκείες «Της Ιστορικής Αποκαλύψεως του Θεού». Στην πλευρά αυτή έχουμε την άνοδο των τριών μεγάλων μονοθεϊστικών θρησκειών (ο Ιουδαϊσμός με την έξοδο του Μωϋσή από την Αίγυπτο, η επικράτηση και αναγνώριση του Χριστιανισμού ως επίσημη θρησκεία του Κράτους από τον Μ. Κωνσταντίνο και η άνοδος του Ισλαμισμού με τη διάδοση της διδασκαλίας από τον Μωάμεθ (ως συνέχεια των προηγούμενων), που μας φανερώνουν την ύπαρξη του κόσμου κάτω από τον έλεγχο ενός προσωπικού Θεού, που κυβερνά τον κόσμο με έναν τρόπο αυτόνομο, εφόσον ο ίδιος είναι ο παντοδύναμος δημιουργός όλων των όντων τα οποία δημιούργησε σε μια ορισμένη στιγμή και σε μια άλλη θα φέρει το τέλος αυτών. (*στ2)
ζ) Πολιτιστικοί
Η σύγκρουση δύο διαφορετικών ροπών είναι αναμενόμενη στην Ιστορία της Ανθρωπότητας.
Για παράδειγμα στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία η επικράτηση του Χριστιανισμού διαδραμάτισε ουσιαστικές αλλαγές στο χώρο της Δύσης.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ροπή σε πρώτη φάση της εξερεύνησης νέων εδαφών και σε δεύτερη, η κατάκτηση και αποικιοκρατική τάση των Μεγάλων Δυνάμεων της Ευρώπης (Ισπανίας, Πορτογαλίας, Γαλλίας, Αγγλίας), που μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα κατάφεραν να κατακερματίσουν και να καταστρέψουν σχεδόν ολοκληρωτικά τις πολιτιστικές και πολιτισμικές αξίες των γηγενών πολιτισμών του Νέου (;) Κόσμου (π.χ Αζτέκων, Μάγιας, Ίνκας κλπ). (*ζ)
Παραπομπές:
(**) Ο Χέγκελ στο έργο του «Φιλοσοφία της Ιστορίας» εξετάζει και αναλύει την Ιστορία σε τρεις κατηγορίες.
α) Την παραδοσιακή ιστορία
β) Τη διανοητικά επεξεργασμένη
γ) Τη φιλοσοφική ιστορία
Ο Τόϋνμπη στη «Σπουδή της Ιστορίας» παρουσιάζει τη μορφή της ιστορικής πείρας της ανθρώπινης φυλής, από την δημιουργία των πρώτων κοινωνιών που μετεξελίχθηκαν στους πρώιμους πολιτισμούς.
(*α) Πόσες φορές άλλωστε στο παρελθόν οι φυσικές δυνάμεις δεν συνετέλεσαν θετικά ή αρνητικά στο να αναβαθμίσουν ή να καταστρέψουν κάποιον πολιτισμό!
Οι ξηρασίες π.χ στη Βαβυλώνα ή τη Νινευή αποδεκάτισαν μεγάλους πληθυσμούς πόλεων, από την άλλη πλευρά οι πλημμύρες των μεγάλων ποταμών όταν αυτές έγιναν ελεγχόμενες και προβλέψιμες (π.χ η πλημμύρα του Νείλου στην αρχαία Αίγυπτο, τα αρδευτικά έργα στη Σουμερία όπου το έδαφος καθίσταται γόνιμο από τις ετήσιες πλημμύρες του Τίγρη και του Ευφράτη καθώς και η μεταφορά εμπορευμάτων με πλωτά μέσα) βοήθησαν να αναπτυχθούν και να ευημερήσουν οι άνθρωποι σ’ αυτούς τους πολιτισμούς.
Αρνητικά αποτελέσματα έχουμε επίσης όταν υπάρχει εξασθένιση του εδάφους και μεταβολές κλιματολογικών συνθηκών (αύξηση της έκτασης της ερήμου, αύξηση της θερμοκρασίας στην Αφρική και την κεντρική Ασία), καθώς και οι διαχωριστικές γραμμές των Οροσειρών που συντελούν κυρίως στην απομόνωση και στη δυσκολία επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων.
(*β1) Στον Ελλαδικό χώρο έχουμε τους Μινωίτες, τα προελληνικά φύλα π.χ τους Πελασγούς και την εισβολή στο χώρο αυτό σε διαφορετικές χρονολογικές περιόδους από τους Αχαιούς και τους Δωριείς.
Έχουμε επίσης την εισβολή των Αρείων και τον παραγκωνισμό των Δραβίδων στις νότιες περιοχές της Ινδίας.
Τον πολιτισμό των Σουμέριων που άκμασαν με τη δική τους φυλετική ταυτότητα, αν και τα σύνορα τους απειλούνταν συνεχώς από τα σημιτικά φύλα (Ακκάδες, Ελαμίτες, Ασσύριους, Μήδους).
(*β2) Ο ρατσισμός συγγενεύει με την ξενοφοβία και τον εθνοκεντρισμό. Ο ρατσιστής δεν είναι απλώς δύσπιστος στο ένα ή το άλλο επιχείρημα. Απορρίπτει την ίδια τη χρήση του λόγου και δεν δέχεται να υποβάλει σε κριτική συζήτηση τις προκαταλήψεις του. Θεωρεί, για παράδειγμα, τη δική του φυλή ανώτερη από όλες τις άλλες. Δυστυχώς πρόκειται για μια πίστη και όχι για μια γνώση.
Τα κρούσματα περί ανώτερης Φυλής είναι νωπά στη σύγχρονη ιστορία με την άνοδο του Ναζισμού, θεωρώντας τη δική τους Φυλή ως ανώτερη (πνευματικά και σωματικά) σε σχέση με τις υπόλοιπες.
(*β3) Πόσο οξύμωρο είναι να ακούμε από τα στόματα των ανθρώπων: «Με τη βοήθεια του Θεού το έθνος μας θα πατάξει την τρομοκρατία (In God we trust-Τζ. Μπους)», «Με τη δύναμη του Θεού θα νικήσουμε ή ο Ιερός Πόλεμος είναι ο δρόμος μας (Τζιχάντ-Οσάμα Μπιν Λάντεν)». Αυτά διαμορφώνουν και γράφουν, ίσως με τα πιο μελανά χρώματα, τη σύγχρονη Ιστορία και στο τέλος να αυτοαποκαλούνται ως οι μοναδικοί θεματοφύλακές της.
(*γ1) Η Παλαιά διαθήκη μεταφράστηκε στην Ελληνική από τους Εβδομήκοντα για τις ανάγκες των Ιουδαϊκών Κοινοτήτων της Ανατολής, οι οποίες ήταν ελληνόφωνες εκείνη την περίοδο, καθώς και η Καινή Διαθήκη, η υμνογραφία και το φιλοσοφικό υπόβαθρο, που τους έδωσαν οι Πατέρες της Εκκλησίας.
(*γ2) Από τη μια πλευρά έχουμε την οικογένεια των Δραβιδικών γλωσσών, που ακόμα και σήμερα είναι περίπου 23 οι οποίες μιλιούνται στη Νότιο Ασία. Οι πιο γνωστές γλώσσες από αυτές είναι οι Ταμίλ, Κουρούχ, Τουλού, Μαλαγιάλαμ, Γκοντί, Τελούγκου. Η Ταμίλ έχει τη μεγαλύτερη γεωγραφική εξάπλωση που συγκρίνεται μόνο με την Σανσκριτική.
Μολονότι, στους νεώτερους χρόνους οι δραβιδικές γλώσσες βρίσκονται κυρίως στη Νότια Ινδία, έχει αποδειχτεί ότι παλαιότερα ήταν ευρύτερα διαδεδομένες.
Όμως με την πάροδο των αιώνων οι δραβιδικές γλώσσες παραγκωνίστηκαν από την είσοδο και τη γλώσσα των Ινδοαρείων που ήταν η σανσκριτική, (που μαζί με την αρχαία ελληνική και τη λατινική θεωρούνται οι αρχαιότερες και οι πιο ανεπτυγμένες από την ομάδα των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών).
Τα αρχαιότερα κείμενα λογοτεχνικής μορφής στα σανσκριτικά ήταν οι ιεροί ύμνοι γνωστοί ως Βέδες περίπου στο 1.400 π.Χ. Επίσης αναπτύχθηκαν σχόλια των Βεδών σε πεζό λόγο όπως οι Αρανυάκας, οι Βραχμάνες, οι Ουπανισάντ, καθώς και τα μεγάλα έπη Μαχαμπαράτα, Μπαγκαβάτ Γκίτα και Ραμαγιάνα, δίνοντας διαχρονικά κείμενα στην πορεία της Ιστορίας.
(*δ) Στη μητριαρχική κοινωνία της Μινωικής Κρήτης η θέση της γυναίκας ήταν σεβαστή. Συμμετείχαν σε δημόσιες γιορτές και σε διάφορες άλλες εκδηλώσεις και κυκλοφορούσαν ελεύθερα.
Πολλά από αυτά τα χαρακτηριστικά ήθη εκείνης της εποχής τα συναντάμε και στην αρχαία Σπάρτη. Συμμετοχή στα κοινά, υψηλό ήθος, γενναιότητα, ακίνητη περιουσία σε αντίθεση με το ρόλο της γυναίκας στην πόλη της Αθήνας που ήταν αρκετά υποβαθμισμένος.
Οι Αμαζόνες επίσης γαλουχήθηκαν με την ιδέα του πολέμου και υπηρετούσαν υποχρεωτικά στο στρατό για μια προκαθορισμένη περίοδο και έμεναν παρθένες, ενώ όταν τελείωνε αυτή η θητεία παντρεύονταν αλλά κρατούσαν τα ηνία όλων των δημόσιων υποθέσεων ενώ οι σύζυγοι ασχολούνταν με το σπίτι.
Ακόμη ως παράδειγμα, συναντάμε στο θρόνο της Ασσυρίας (8ο & 7ο αιώνα π.Χ), τη Σεμίραμις και τη Νίτωκρη, δύο γυναίκες με σημαντικά πολεμικά και ειρηνικά έργα στη διακυβέρνηση του Ασσυριακού κράτους. Επίσης τη Χατσεψούτ στην αρχαία Αίγυπτο, που κυβέρνησε το κράτος για 20 χρόνια με εκπληκτική ευφυΐα και οργάνωση.
(*ε) Η διαδοχή των Πολιτευμάτων στα κράτη, σε σχέση με τους υπόλοιπους παράγοντες διαμόρφωσης, συντελούν ουσιαστικά στις αλλαγές της.
Βασιλεία, Μοναρχία, Τυραννία – Ολιγαρχία, Δημοκρατία.
(*στ1) Ο Πλούταρχος έγραψε : «Μπορεί να βρεις πολιτείες δίχως κάστρα, χωρίς να ξέρουν γράμματα, χωρίς βασιλιάδες. Αλλά ποτέ δεν θα βρεις πολιτεία που να μην έχει ιερά και θεούς». (Πλούταρχος: Προς Κολώτη)
Η ιστορία των διαφόρων θρησκειών μας διδάσκει ότι υπάρχουν χαρακτηριστικές διαφορές ανάλογα με τις γεωγραφικές και κοινωνικές συνθήκες π.χ η αυστραλιανή μυθολογία ασχολείται με τα έθιμα των Ταμπού, η μυθολογία των Ζουλού με τη λατρεία των νεκρών κλπ.
(*στ2) Ο Σπένγκλερ στο δίτομο έργο του « Η παρακμή της Δύσης» συγκρίνοντας διαφορετικούς πολιτισμούς προλέγει τον αφανισμό που πρόκειται να συμβεί στον ευρωπαϊκό πολιτισμό θεωρώντας την θρησκεία αναπόσπαστο κομμάτι που διακοσμεί τον κάθε πολιτισμό στην περίοδο της ακμής του αλλά παράλληλα είναι εκείνη που αμβλύνει το συναίσθημα της καταστροφής όλων όσων υπάρχουν στον κόσμο, (παρατηρώντας τις αλλαγές που έρχονται ανάμεσα στις συγκρούσεις των Ιερατείων) έχοντας αντίκτυπο στην ιστορική εξέλιξη ενός λαού ή και ολόκληρου του πολιτισμού.
(*ζ) Όταν η άνθρωποι στην πλειοψηφία τους μπορέσουν να ανεχτούν, να συμβιώσουν, να κατανοήσουν την ποικιλομορφία και τη διαφορετικότητα μέσα από την κουλτούρα και την τέχνη τότε θα χαραχτεί ο δρόμος της Ιστορίας για ένα καλύτερο αύριο υμνώντας την αγάπη.
Διότι η τέχνη έχει ως σκοπό τη διέγερση του συναισθήματος και είναι κοινωνικό φαινόμενο.
Στην αληθινή τέχνη αυτές οι συνιστώσες ηθικοποιούν τον άνθρωπο ανεβάζοντάς τον σε διαρκώς υψηλότερα επίπεδα συνείδησης του Κόσμου.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ: ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ (Τ. 35)
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ. ΧΕΓΚΕΛ- ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΔΗΣ
ΣΠΟΥΔΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΝΟΛΝΤ ΤΟΫΝΜΠΗ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ -ΑΦΟΙ ΣΥΡΟΠΟΥΛΟΙ & Κ. ΚΟΥΜΟΥΝΔΟΥΡΕΑΣ
Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ (ΔΙΤΟΜΟ) Ο. ΣΠΕΓΚΛΕΡ - ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΥΠΩΘΗΤΩ
ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΑΛ. ΛΕΤΣΑ - ΕΠΑΝΕΚΔΟΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ W. DURANT - ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΦΟΙ ΣΥΡΟΠΟΥΛΟΙ Ο.Ε
ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ H. DE GLASENAPP - ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΟΑΘΗΝΑΪΚΗ
ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Γ. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗ - ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΘΗΝΑ 1998
ΑΡΧΑΙΕΣ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ Γ. ΚΟΡΔΑΤΟΣ - ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΠΟΥΚΟΥΜΑΝΗ
Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ Θ. ΚΑΡΖΗ - ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ
ΓΕΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ S.REINACH R. PEYRE - ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΙΚΑΣ ΑΕ
ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΥ ΙΑΝΟΥ ΒΟΓΙΑΤΖΟΓΛΟΥ ΒΑΣΟΣ - ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ
ΡΩΜΑΪΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ - ΤΟΜΟΣ ΙΙ Μ. ΚΑΡΥ - ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΙΝΩΑΣ
ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» «ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ: ΑΠΌ ΤΗ ΦΥΛΗ ΣΤΗΝ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ» Άρθρο του Ν. ΔΕΜΕΡΤΖΗ - 31/12/2000
nea-acropoli-athens.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου